ARPAÇAY

 

ARPAÇAY

 

Arpaçay'ı aştı taştı

Sel Sara'mı aldı gaştı

Sara gözel kalem kaştı

Apardı seller Sara'mı

Bir ala gözlü balamı

 

Aras Nehri, Arpaçay ile Ergüder denilen mevkide Halıkışlak köyü doğusunda (Digor) birleşir. Bundan sonra daha da güçlenir. Aras Irmağı’nın önemli bir kolu olan Arpaçay, ilin doğusunda, Eski Sovyetler Birliği sınırını oluşturacak şekilde akar. Sınır boyunca aktığından il toprakları için yalnızca kolları aracılığıyla önem taşır. Arpaçay: Akbaba Dağı’nın yamaçlarından kaynaklanan küçük akarsular Sovyet topraklarında doğu yönünde akarak Arpagel Gölü’ne dökülür. Gölden tek bir kol halinde Arpaçay’ı oluşturarak çıkan akarsu, güneye doğru uzanarak, bir bölümü il alanında kalan Şuregel Platosu’nu geçer. Bu yörede, önce kaynağını Sovyet topraklarından almasına karşın daha çok Kars il alanında akan Karahan Çayı’nı, daha sonra da Kars Çayı’nı alır. Arpaçay, Kars Çayı’nı aldıktan sonra Eski Sovyet sınırı boyunca güneye doğru akar. Yalçınlar yöresinde, Dumanlı Dağı’ndan kaynaklanan Başgedik Deresi’ni, Karabağ yöresinde ise yine kaynağını Dumanlı Dağı’ndan alan ve Digor bölgesinin sularını toplayan Digor Çayı’nı alır. Digor İlçesi’nin kuzeyinden geçen Arpaçay, yatağı daralarak devam eder. Arpaçay, buralarda derin vadi ve kalyon içinden akar. Digor’un Kilittaş Köyünün önünde derin ve yüksek uçurum şeklinde bulunan kayalıklar arasından akar. Kilittaş Köyü çevresi eski yerleşim yeridir[1]. Burada sur kalıntıları eski yapılar, Urartulardan kalma kale kalıntıları mevcuttur. Köyün batıısnda “Kilittaş” Türk Karakolu mevcuttur. Kilittaş Karakolu büyük bir düzlüğün üzerinde kurulmuş, kuzey taraflarından  derin ve sığ bir vadi geçmektedir.

Bu Vadinin hemen kuzeyinde geniş bir düzlük bulunmaktadır. Bu düzlükte eski yerleşim yerleri, yapılar bulunmaktadır. Kilittaş Karakolunun doğusunda yaklaşık 5 km uzaklıkta Dolamaç Türk Karakolu bulunmaktadır. Dolamaç Karakolunun kuzeydoğusunda Arpaçay’ın solunda Ermenilerin Oktenberyan isimli karakolları bulunmaktadır. Dolamaç karakolunun kuzeyinde ise Yine Ermenilerin “Mirzehan” karakolu mevcuttur. Karakolun yakınında yine Mirzehan ismiyle de bir Ermeni köyü mevcuttur.  Dolamaç Karakolunun kuzeyinde Alagöz (Elagöz/Eleyez) Dağlarının (4.095 m)  başlangıcı bulunmaktadır. Alagöz’ün batısında “Kızıltaç” bulunmaktadır. Ermeniler bu dağın adını değiştirerek Aragot Dağı olarak koymuşlardır. Alagöz Dağı’nın güneybatı doğrultusunda büyükçe bir tepe bulunmaktadır. İsmi Artene (1.750 m) olan bu tepe Alagöz’ün hemen önündedir. Arpaçay, Digor İlçesi’nin Kilittaş, Karabağ, Çatak köylerinin kuzeyinden derin vadi içerisinden geçerek devam eder. Dolamaç Karakolunun doğusunda yaklaşık 2 km mesafeden sonra “Çik Burnu” denilen mevkide aniden sağa kıvrılır. Halıkışlk Köyüne kadar derin vadi içerisinde devam eder. Halıkışlak Köyü içinde düzlüğe çıkar ve Arpaçay burada yine bir kalbi ikiye böler.

Arpaçay’ın sağında Halıkışlak Köyü (Kars/Digor)[2] solunda ise Ermeniler ait “Hacı Bayram” Köyü bulunmaktadır. Ermeniler bu köyün adını değiştirerek “Bagaran” ismini koymuşlardır. Türkiye-Ermenistan sınırının en yakın yeridir Halıkışlak köyü. Ermeniler ait bu köyde 1988 Yılına kadar Azeri Türkleri çoğunlukta yaşarlardır. Ancak bu tarihten sonra Ermeniler köyde yaşayanlara zulum ve işkence yapmaya başlamışlar. Köylüleri Sibriya taraflarına sürmüşler. Çoğunu işkenceyle öldürmüşlerdir. Köyde bulunan yaşlılardan dinlediğim olaylar gerçekten kanı donduracak nilelikteydi. Sabah karanlığında köyü boşaltmak isteyen Ermenilerin baskısına direnip Arapaçay’dan karşıya (Türk sınırı) geçmek isteyen 15 yaşlarında bir kız çocuğu Arpaçay’ın tam ortasında Ermeniler tarafından vurulmuş. Adının Nazlı olduğu söylenen bu kız, kurşun yarasını aldıktan sonra bir taşa tutunmuş ve imdat istiyormuş. Köylülerden biri bu feryada dayanamamış Arpaçay’a koşmuş kızı kucağına almış karşıya geçerken Ermenliler kurşun yağmuruna tutmuşlar. Nazlı ve köylü Arpaçay’ın akıntıısna kapılıp kaybolmuşlar.

Halıkışlak Köyünde Arapaçay’ın genişliği yaklaşık 15-20 metre cıvarındadır. Karşılıklı bulunan iki köyde yaşayanlar Arpaçay’ın iki yakasında sohbet ediyorlarmış. Bu vesile ile biribirilerini tanıyorlarmış.

 

 Halıkışlak’ı geçtikten sonra da Tuzluca’nın kuzeyinde Aras Irmağı ile birleşir. Halıkışlak ve Helimcan Köyleri Kars İli Digor İlçesine bağlı bulunan köylerdir. Tuzluca İlçesine daha yakın mesafededir. Ermeniler Arpaçay’a “Ahuryan” ismini vermişlerdir.

Arpaçayı derin olur,

Ahar sular serin olur.

Arpaçayı sahilleri,

Ner iğitler yeri olur.[3]

 

Arpaçay, denilince yörede “Apardı Seller Saramı” isimli hikâye ve türkü gelir. Iğdır, Kars ve Azerbaycan yöresinde çalınıp söylenen güzel ve o kadar da hüzünlü bir hikâyesi vardır.

“Ölüm kanatlarını Gülnara Hanımın üzerine gerdiği zaman O, kocası Sultan Beyi yanına çağırdı, kucaklayıp gözlerinden öptü. Ben gidiyorum dedi. Günlerine gam, keder katma. Bu koca dünya ezelden beridir böyledir. Biliyorum gençsin evleneceksin Amma kızım Sara’mdan mukayyet ol. Koyma üvey ana sitemi çeksin. Eğer Saram hoş baht olsa kabrime gel bana söyle.

            Sultan’ın derdi büyük oldu. Saçlarına ak düştü. Lakin o evlenmedi. Gönlünü eşi Gülnara’nın yadigârına bağladı.

            Sara’nın sütanası anlı gaşka[4] bir ceylan oldu. Baba kızını kimseye bırakmadı. Arkasına bağlayıp koyun otlattı. Dağ güllerinin arasında yatırdı. Sara, ceylan sütü eme eme, kayalar arasında kaynayan turnagözlü bulaklardan[5] su içe içe büyüdü. Nazlı bir sona oldu.

Dağlar onun güzelliğine hayran kaldı. Çiçekler ona kıpta etti.  Âşıklar hüsnüne destan yazdılar. Ünü ellere yayıldı. Yiğitler derde düştü. Ay, dağlar arasında boylanarak ona baktı. Meftun[6] olup verem oldu. Güneş onu görmeye telesti[7]. Lakin rengi sarardı. Sultan Beyin derdi gitti, gönlü güldü.

            Sara Yiğitlere yoldaş, kuşlara sırdaş oldu. Yarışlarda ad açtı, ok atmada taysız kaldı. Güneylerde oturan oba gocaları, eşsiz güzeldir dediler. Yiğitler ona vurgundu. Sara kız onların içinden Hançoban’ı seçti. Yiğitler çadır diktiler, içini pars kürkleriyle süslediler. Meclis kurup âşıkları çağırdılar. Hançoban’a toy tuttular[8]. Güneşten aşk emen hoş günler başladı.

Ay doğdu el yaylaya göçtü. Hançoban sarp bir kayanın başında oturup kaval çalırdı. Yamaca yayılmış koyunlar başlarını sallayıp onu dinlerlerdi. Muğan güzeli dağa çıkıp Hançoban’a yanaştı. Boynunu büküp yiğidine baktı. Bakışları hasret doluydu. Ay, onun kederli yüzüne solgun bir nur çiliyordu. Çoban çalıyordu, Sara’nın yanaklarından yaşlar süzülürdü. Sara, kolunu Hançoban’ın boynuna doladı, başını sinesine koydu. Hançoban sordu: Sana ne oldu gülüm. Kız başını kaldırdı yana yana sevgilisine baktı. Sen yaylaya gidiyorsun azizim. Bu ayrılık bana çok zor geliyor. Sanki biz bir daha görüşemeyeceğiz. Han çoban güldü. Sen dert çekme gülüm sana dağ gülleri ile beslenmiş kuzular getireceğim. Han çoban koyunları toplayıp Yaylaya gitti. Sara Babası ile Muğan’da kaldı.

            Yaz gülleri dereceklerdi, sümbüller biçeceklerdi. Lakin bir gün hava tutuldu. Güneş bulutlar arasında gizlendi. Araz “gan gan” dedi. Yadellerden bir şah doğma yurtlarına baskın yaptı. Yolu Muğan’dan geçti. Arpaçay kenarında bir peri gördü. Ey güzel dedi Sen kimin kızısın? Sara; gururla ben Sultan’nın kızıyım dedi. Şah emir verdi Sultan’ı getirdiler. Şah Sultan’dan kızını istedi. Sultan, yüreğinden vuruldu. Ey Şah dedi Onun nişanlısı var. Şah, ben sana dünya malı ne istersen veririm dedi. Sultan acı acı güldü. Ey Şah dedi. Dünya malı Şahlara lazımdır. Bize bu çöller de yeterlidir. Şah gazaplandı ve kızı almalarını emretti. Sara’nın dudaklarından acı bir nida koptu. Baba! Baba! Balası vurulmuş bir aslan gibi kıvranıp yerlerde süründü. Yürekler od salan o yaralı ses bir daha duyuldu. Baba!

            Bu zaman gökler gürledi. Yıldırımlar çakarak koca dağın tepesini parçaladı. Sular kayalara çarparak hiddetle seslendi. Muğan titredi. Onun güzeli gidiyordu. Tabiatın kudreti babaya galibiyet yolunu gösterdi. O elini kaldırarak durun dedi Şah’a bir sözüm var. Herkes durdu. Sara koşarak babasına gelmek istedi, ancak ayağı kayarak köprüden aşağıya uçtu. Arpaçay’ın sularına gömüldü. Sular öz dostunu bağrına bastı ve hızlıca aktı.

Günler geçti oba kızları dağlara doğru uçan kuşlara bakarak şu türküyü okurlardı.

Gedin deyin Hançoban’a,

Gelmesin bu il Muğan’a

Muğan batıbtır algana,

Apardı seller Sara’nı,

 

Apardı Seller Saramı isimli türkünün sözleri:

 

Arpaçay'ı aştı taştı

Sel Sara'mı aldı gaştı

Sara gözel kalem kaştı

Apardı seller Sara'mı

Bir ala gözlü balamı

 

Yüz atlıydık çıktık düze

Bıçak batsın yaman göze

Sağrı başmağ suda üze

Apardı seller Sara'mı

Bir ala gözlü balamı

 

Arpaçay'ı derin olmaz

Akan sular serin olmaz

Sara kimi gelin olmaz

Apardı seller Sara'mı

Bir ala gözlü balamı

 

Arpaçay'ı meni aldı

Apardı deryaya saldı

Cilvodarım dalda kaldı

Apardı Seller Sara'mı

Bir ala gözlü balamı

 

Men bu bağa girmemişem

Gonca gülü dermemişem

Men Sara'mı görmemişem

Apardı seller saramı

Bir ala gözlü balamı

 

Şimdi olduk günü kara

Derdimize yohtur çare

Sara hasret kaldı yâre

Apardı seller sara 'mı

Bir ala gözlü balamı

 

Kaldı bu sinemde dağın

Öldürdü meni ferağın

Oldu kara tay otağı

Apardı seller Sara'mı

Bir ala gözle balamı

 

Adaklın gözler yolunu

Boynuna salsın kolunu

Su aldı sağ-ı solunu

Apardı seller Sara'mı

Bir ala gözlü balamı

 

Düyünü[9] döktüm kazana

Gaynadı kaldı azana

Ne deyim Allah yazana

Apardı seller Sara'mı

Bir ala gözlü balamı

 

Gedin deyin Han Çoban'a

Gelmesin bu yıl Muğan'a

Muğan batıp kızıl kana

Apardı seller Sara'mı

Bir ala gözlü balamı

 

Ünlü şair Halil Riza ULUTÜRK, Apardı Seller Saranı şiirine karşılık olarak yazdığı bir şiirde şöyle seslenmektedir.

Yoh, bunu görmeyin Arpa Çayı’ndan,

Kim deyir Sara’nı seller apardı.

Şehanşah bağından[10] Gış Sarayından,

Yurduma uzanan eller apardı.

Süngüler kalpleri delip geçende,

Kansız cellâtların kalbi mi yandı?

Aras dağlarından gelip geçende,

Gördü ağ şanımı[11] ağzı sulandı.